Αληθεύει ότι αν σας πέσει ένα κουτάλι θα'χετε απρόσκλητο επισκέπτη; Είναι αλήθεια ότι το τετράφυλλο τριφύλι φέρνει γούρι ή ότι ένα νόμισμα στο παπούτσι τραβάει τον πλούτο; Γιατί χτυπάμε ξύλο για να διώξουμε το κακό;
Από τη μακρινή αρχαιότητα ως σήμερα αμέτρητες μαγικές πρακτικές έχουν περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας και έχουν χτίσει τα θεμέλια μιας μη ορθολογικής πίστης, την οποία γενικά χαρακτηρίζουμε ως πρόληψη ή δεισιδαιμονία, αν και οι δύο όροι δεν αντιπροσωπεύουν ακριβώς το ίδιο πράγμα. Η πρόληψη αφορά περισσότερο στον υποθετικά "ορθό" τρόπο λειτουργίας μας σε σχέση με τις φυσικές δυνάμεις, ενώ η δεισιδαιμονία σχετίζεται με την ασυνείδητη πίστη μας σε έναν ιεραρχημένο πνευματικό κόσμο που περιλαμβάνει αγαθοποιά και δαιμονικά πνεύματα, τις πολύμορφες στοιχειακές υπάρξεις και τους νεραϊδόκοσμους.
Το ερώτημα είναι από πού προέκυψαν όλες αυτές οι προλήψεις ή δεισιδαιμονίες και πόσο βαθιά είναι ριζωμένες στο συλλογικό μας ασυνείδητο. Η λαϊκή πίστη αυτού του είδους διαθέτει μια πολύ αρχαία ρίζα που τοποθετεί την πρακτική της πίσω στην παλαιολιθική εποχή και τις ανιμιστικές λατρείες. Από τη φύση του ο ανιμισμός είναι μια πρακτική εμψύχωσης συμβόλων και ο παλαιολιθικός άνθρωπος είχε έντονη την ανάγκη εμψύχωσης και αναγωγής όλων των όψεων της ζωής του στις δυνάμεις που δρουν πέρα από το φράγμα του ορατού κόσμου.
Στην πορεία της εξέλιξης ο αρχέγονος σαμάνος της φυλής έγινε μάγος-ιερέας, μάγος θεραπευτής, με άλλα λόγια ένας κοινωνός ανάμεσα στις δυνάμεις του αόρατου κόσμου και τις φυσικές δυνάμεις του ορατού κόσμου. Αργότερα ο ιερέας, ο μάγος, ο προφήτης ή η προφήτισσα, ο μάντης ή μάντιδα, ο θεραπευτής και κάθε είδους τέτοιος εκπρόσωπος απέκτησε μια διακριτή μορφή, ακολουθώντας ένα δρόμο εξειδίκευσης μέσα στο ήδη πλεγμένο σκηνικό. Ωστόσο, ήταν ο ίδιος κοινωνός του αόρατου, όπως και ο πρόγονός του, ο παλαιολιθικός σαμάνος. Οι πρακτικές του εμπλουτίστηκαν και ένα μέρος της μη ορθολογιστικής πίστης του παραμερίστηκε για χάρη της ανάπτυξης της διάνοιας. Σιγά-σιγά η διάνοια κέρδισε έδαφος και όλες αυτές οι πρακτικές έγιναν μνήμες καταχωρημένες αρχικά στο ατομικό και κατόπιν στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρώπινης φυλής. Από τότε μέχρι σήμερα επηρεάζουν με τρόπο εμφανή την ανθρωπότητα-αν όχι όλη, τουλάχιστον ένα σημαντικό κομμάτι της-στην καθημερινή της πρακτική.
Μπορεί να εξαλειφθεί η δεισιδαιμονία; Αυτό είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί προς το παρόν να βρει την απάντησή του. Μιλάμε για στοιχεία που είναι βαθιά ριζωμένα στο φυλετικό ασυνείδητοκαι εκδηλώνονται με πολλαπλούς τρόπους, μη ελέγξιμους από το συνειδητό νου. Οι αντιδράσεις έρχονται αυθόρμητα στην επιφάνεια, όταν υπάρχουν οι κατάλληλοι συνειρμοί και δεν είναι δυνατόν να ελέγχονται πάντα τα συναισθήματα που προκαλούνται. Η ανθρωπότητα απέχει πολύ από το να ελέγχει τέτοιου είδους αντιδράσεις, καθώς δεν είναι σε θέση να γνωρίζει καν τα περιεχόμενα του ασυνείδητου-πολύ περισσότερο όταν υπάρχουν αντικρουόμενες θεωρίες πάνω στο θέμα από τις διαφορετικές σχολές ψυχολογίας.
ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ
Είναι γεγονός πως στους διαφορετικούς πολιτισμούς η πρόληψη και η δεισιδαιμονία προσλαμβάνουν διαφορετικές διαστάσεις, ανάλογα με το πολιτισμικό υπόβαθρο και τις επικρατούσες παραδόσεις. Η μαύρη γάτα, για παράδειγμα, είναι μια ανάμνηση του γεγονότος ότι οι γάτες χρησιμοποιούνταν από τις μάγισσες, γιατί θεωρούνταν ψυχικά ευαίσθητα ζώα και προειδοποιούσαν την ιδιοκτήτρια του σπιτιού για διάφορες ψυχικές επιθέσεις. Η αναφορά στο μαύρο προέρχεται από την πεποίθηση πως αυτό το χρώμα θεωρείται σύμβολο της δεκτικότητας-εξου και το μαύρο χρώμα των ιερατικών ενδυμάτων.
Από την άλλη το τετράφυλλο τριφύλλι, για παράδειγμα, είναι μια μετάλλαξη-και μάλιστα τόσο ισχυρή που να αφήνει πίσω της απογόνους. Η μετάλλαξη έχει το στοιχείο της διαφορετικότητας και της σπανιότητας. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να ωθήσει στην ιδέα μιας ξεχωριστής πνευματικότητας ή εύνοιας των εσωτερικών δυνάμεων που ρυθμίζουν τον παράγοντα της τύχης.
Οπωσδήποτε η δεισιδαιμονία και οι προλήψεις δεν περιορίζονται στις ευρωπαϊκές παραδόσεις. Έρχονται από την Κίνα, την Αφρική, την Ινδία, την Αυστραλία και από τις δύο αμερικανικές ηπείρους. Οι ομοιότητες στις λεπτομέρειες και τις πρακτικές είναι χτυπητές και υποδεικνύουν προς το δρόμο της κοινής καταγωγής. Για παράδειγμα, το αλάτι για την αποφυγή του κακού ή η χρήση ιερών αντικειμένων για την εκδίωξη των κακών πνευμάτων είναι σχεδόν κοινές πρακτικές σε όλο σχεδόν τον κόσμο. Ο βουρδούλακας, ο λυκάνθρωπος και το ανήσυχο πνεύμα μένουν στον τάφο τους με μια Βίβλο ή ένα σταυρό καμωμένο από φύλλα φοινικόδεντρου και ένα μικρό σακούλι με ορυκτό αλάτι ή μένουν μακριά από το σπίτι με αλάτι θαμμένο στις τέσσερις γωνίες του σπιτιού. Ένα πολύ μεγάλο κομμάτι αυτών των πρακτικών είναι σχεδιασμένο για να κρατά μακριά τις μάγισσες, τους μάγους και το «κακό» τους μάτι από την κοινότητα. Η παρουσία τους μπορεί να κάνει τις κατσίκες στέρφες ή να καταστρέψει τις σοδειές και να σπείρει θανατικό στα κοπάδια και τα κοτέτσια. Σ’αυτήν την κατηγορία εμπίπτουν και φυλαχτά, σχεδιασμένα με ιερά σύμβολα, που έχουν ως στόχο να απομακρύνουν τη βασκανία. Ακόμη και χειρονομίες όπως η προβολή και των πέντε δακτύλων-η κοινή μας μούντζα-ή η έκταση του δείκτη και του μικρού δακτύλου έτσι ώστε να σχηματίζουν κέρατα είναι σημεία προστασίας από τον διάβολο ή την κακή τύχη.
Σε πολλές περιπτώσεις βλέπουμε κάποιον να χτυπά τρεις φορές ξύλο. Το χτύπημα του ξύλου είναι μια συνήθεια που έχει τις ρίζες της πίσω στις λατρείες των Δρυϊδων, ενώ ο αριθμός των χτυπημάτων το τρία φαίνεται να είναι μεταγενέστερη πρόσθεση και υπονοεί τις τρεις όψεις της Τριάδας, τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Βέβαια και η χρήση του αριθμού τρία ανάγεται στη μακρινή αρχαιότητα, καθώς θεωρείτο αριθμός με ιδιαίτερη δύναμη, όπως και το τέσσερα, το εννέα, το έντεκα και το σαράντα. Όσο για το χτύπημα του ξύλου, με αυτό θεωρείται πως διεγείρονται οι προστατευτικές δυνάμεις του ιερού δέντρου.
Κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων, συχνά στη Βόρεια Ευρώπη οι εργολάβοι οικοδομών στολίζουν το ατελείωτο, ακόμη, σπίτι με ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο, στολισμένο με φώτα. Τούτη η πρακτική έχει τις ρίζες της σε μια πανάρχαια συνήθεια, σύμφωνα με την οποία ένα τέτοιο ζωντανό δέντρο κοσμούσε τις καμινάδες των σπιτιών και παρείχε τις ευλογίες και την αιώνια πρασινάδα του στους κατοίκους των σπιτιών. Πάλι από τη Βόρεια Ευρώπη μας έρχεται η πρόληψη πως ένα σπίτι δεν πρέπει να ολοκληρώνεται ποτέ ως κατασκευή. Πάντα κάποιο σημείο του πρέπει να μένει ατελείωτο, γιατί αν η οικοδομή ολοκληρωθεί, τότε οι ένοικοι πρέπει να μετακομίσουν.
Με τη σειρά τους οι Νάβαχο στήνουν τα χόγκαν τους, έτσι ώστε η είσοδος να κοιτάζει πάντα προς την Ανατολή και θάβουν στους τοίχους ένα φυλαχτό-φετίχ μαζί με το ιερό καλαμπόκι. Και τα δύο είναι σύμβολα προστασίας των ενοίκων ενάντια στις κακές δυνάμεις. Οι Ιουδαίοι τελούν το Μεζουζά, μια ευλογία για την είσοδο του σπιτιού, ενώ τα προστατευτικά σύμβολα σκαλισμένα στον αχυρώνα ή την είσοδο του σπιτιού είναι μια κοινή πρακτική για τους σκωτσέζους αποίκους της Πενσυλβάνια.
Τούτα τα προστατευτικά σύμβολα ενάντια στην κακή τύχη και τις μάγισσες είναι απομεινάρια μιας προχριστιανικής πίστης στα ορεινά της Σκωτίας. Στην ίδια κατηγορία εμπίπτει και το πέταλο που, όταν οι δύο άκρες του είναι στραμμένες προς τα κάτω, υποδηλώνει τη θέληση του ιδιοκτήτη να κρατήσει την τύχη μέσα στο σπιτικό του. Αν οι άκρες είναι στραμμένες προς τα πάνω, τότε προορίζεται να κρατήσει έξω από το σπίτι οποιαδήποτε κακή επιβουλή.
Τα τραπέζια και τα κρεβάτια με τη σειρά τους συμβολίζουν στην αρχαία μνήμη τους ιερούς βωμούς. Έτσι, από τις Φιλιππίνες ως την Ιταλία θεωρείται κακό το να σηκώσεις ένα μωρό και να το περάσεις πάνω από το τραπέζι ή να τοποθετήσεις διάφορα αντικείμενα όπως καπέλα και ομπρέλες. Οι πόρτες μπορούν εξίσου να χρησιμοποιηθούν από τους ζωντανούς, όσο και από τους νεκρούς. Για αυτό σε πολλές περιπτώσεις η λαϊκή παράδοση θέλει να προστατεύονται με διάφορα φυλαχτά και φυτά που διώχνουν το κακό, όπως, για παράδειγμα, το σκόρδο.
Στην Ινδία και την Κίνα σύμβολο προστασίας και καλής τύχης είναι ο ελέφαντας. Αν η προβοσκίδα του είναι στραμμένη προς τα πάνω, τότε κρατά την τύχη σύμφωνα με την κοινή πίστη. Ωστόσο, σε ορισμένες από τις ανατολικές χώρες πιστεύεται πως όταν η προβοσκίδα είναι στραμμένη προς τα κάτω, τότε δημιουργείται ένα ρεύμα δύναμης και καλής τύχης. Αυτός είναι ο λόγος που τα αγαλματίδια ελεφάντων είναι τόσο κοινά ως προστατευτικά σύμβολα στις ανατολικές κατοικίες.
Το δαχτυλίδι του γάμου είναι μια πρόληψη αρχαιότερη ακόμη και από τις πυραμίδες. Το δαχτυλίδι είναι μια απεικόνιση του αδιάσπαστου κύκλου της αιωνιότητας και πρέπει να το φορά η νύφη στο τέταρτο δάκτυλο του αριστερού της χεριού, που είναι και το κυρίαρχο χέρι για μια γυναίκα. Το δαχτυλίδι, εκτός από σύμβολο της αιωνιότητας είναι και σύμβολο δεσίματος. Στα μακρινά χρόνια της αρχαιότητας πιστευόταν πως μια μεγάλη φλέβα περνά από το δάκτυλο στην καρδιά. Περνώντας, λοιπόν, το δαχτυλίδι στο δάκτυλο, εξασφάλιζε ο γαμπρός το δέσιμο της καρδιάς της αγαπημένης του.
Το φτάρνισμα από την άλλη είναι θέμα σύνθετης πρόληψης. Στην ανατολή πιστεύεται πως με το φτάρνισμα φεύγει και ένα κομμάτι της ψυχής και πρέπει κανείς να το πάρει πίσω με τα κατάλληλα λόγια. Στην ευρωπαϊκή παράδοση όταν φταρνίζεται κάποιος του λένε «υγεία», «γεια σου» ή «ο Θεός να σ’ ευλογεί». Αυτά τα λόγια προέρχονται από τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα και είναι μια υπενθύμιση των χρόνων της Μαύρης Πανούκλας. Επισύροντας την ευλογία του Θεού πάνω σ’ εκείνον που φταρνίζεται, όχι μόνο τον θεραπεύεις αν πάσχει από κάτι, αλλά ταυτόχρονα τον ευλογείς, κρατώντας σταθερή την καλή του τύχη.
Στη νύχτα των Αγίων Πάντων στον εορτασμό του Χάλογουϊν γίνεται χαλασμός και φασαρία, γιατί έτσι πιστεύεται πως θα γλυτώσουν τα σπίτια από την επιδρομή του κακού. Σε πολλές πίστεις, όμως, η εκδοχή του θορύβου είναι, επίσης, προστασία από τα κακά πνεύματα. Κατά τη διάρκεια της ίδιας νύχτας πιστεύεται πως ένα άσχημο πρόσωπο ή κάποιο φως μπορεί να τρομάξει το κακό πνεύμα ή τη μάγισσα που επιθυμεί να εισβάλλει μέσα στο σπίτι. Αυτός είναι και ο λόγος που σχεδιάζονται τρομακτικά πρόσωπα σε νεροκολοκύθες.
Άλλες προλήψεις σχετίζονται με την ίδια τη γη ή τα παράγωγά της. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι της Χαβάης πιστεύουν πως δεν πρέπει κανείς να παίρνει κομμάτι λάβας από το νησί, γιατί διαφορετικά οι θεοί θα θυμώσουν. Με την ίδια λογική αποφεύγουν σε συγκεκριμένες μέρες να φάνε συγκεκριμένες τροφές με ιερή προέλευση κατά την πρώτη μέρα του χρόνου. Άλλωστε, από την μακρινή αρχαιότητα οι πρώτες τροφές που έβγαιναν από τη γη, οι «απαρχές», αποδίδονταν στους θεούς.
Στην Ελλάδα ένα φίδι μπορεί να είναι προστάτης του σπιτιού κι αν θανατωθεί, τότε θα προκληθούν καταστροφές. Το σπίτι μπορεί να γκρεμιστεί ή να απειληθεί η ζωή των ενοίκων του. Σε πολλές περιπτώσεις πιστεύεται πως δεν πρέπει να φορά κανείς ανάποδα τα ρούχα του, γιατί θ’ αρχίσει να ξεχνάει, μια παράδοση που απαντάται και στην παλιά τσαρική Ρωσία. Πιστεύεται, επίσης, πως με το χτύπημα του ξύλου διώχνονται οι αρνητικές επιδράσεις και η κακή τύχη. Τη νύχτα δεν πρέπει να κοιτάζει κανείς τον καθρέφτη, γιατί θα μαγευτεί από παρουσίες του άλλου κόσμου.
Με την πρωτοχρονιά στην Ελλάδα είναι συνδεδεμένες πολλές προλήψεις. Εκείνη τη μέρα δε δανείζονται χρήματα, δεν πληρώνονται χρέη μήτε δουλεύει κανείς. Και τούτο γιατί ό,τι κάνει κανείς αυτή τη μέρα, θα εξακολουθεί να συμβαίνει όλο το χρόνο. Η Τυρίνη εβδομάδα είναι περίοδος σημαδιακή για τους ναυτικούς μας και γι’ αυτό απόφευγαν και τα ταξίδια. Στην ίδια περίοδο δε γίνονται οι γάμοι για να μη «τυραννιούνται» τα αντρόγυνα, ενώ αποφεύγεται το φτάρνισμα ως ένδειξη μελλοντικής τυραννίας.
Στις προλήψεις μπορεί να συμπεριληφθεί και το «καλομοίρισμα», δηλαδή το καλόπιασμα των τριών μοιρών, αν και πρόκειται για μια πανάρχαια τελετουργία που συνέβαινε μετά τη γέννηση. Έρχονται, λοιπόν, μετά από τη γέννηση του παιδιού οι τρεις μοίρες για να καθορίσουν την τύχη του παιδιού. Για να τις καλοπιάσουν οι γονείς, ώστε να είναι ευνοϊκές, βάζουν κοντά στο νεογέννητο νερό και γλυκά. Από την άλλη τρεις φορές χτυπά τη λεμονιά ο γεωργός με ένα τσεκουράκι στην περίοδο της εβδομάδας των Παθών και γυρνά γύρω τριγύρω, ψιθυρίζοντάς της πως θα την κόψει σαν δε καρπίσει.
Τα ανοιχτά ψαλίδια μπορούν να διακόψουν μια φιλία ή οι καθρέφτες του σπιτιού πρέπει να είναι καλυμμένοι αν πεθάνει ο ένοικος του σπιτιού. Ο καθρέφτης φέρνει επιρροές από τους αόρατους κόσμους και μπορεί να παγιδέψει την ψυχή εκείνου που κοιτάζεται. Στην Κίνα δεν κρεμάνε ψηλά τα μαγειρικά σκεύη για να μην πεινάσει η οικογένεια. Στην Αϊτή δεν τρώνε μάνγκο γιατί μειώνει τη σεξουαλική επιθυμία, κάτι που γίνεται με διαφορετικές τροφές σε άλλα μέρη του κόσμου. Η προφορική παράδοση και η σοφία της οικιακής εστίας είναι πανταχού παρούσες και καλά θα κάνουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επηρεάζουν τη ζωή μας.
Όσο ορθολογιστές ή ορθολογίστριες κι αν θέλουμε να δείχνουμε, οι παραδόσεις του μακρινού παρελθόντος μοιάζουν με κυτταρικές μνήμες εγγενείς στη φύση μας. Καλό είναι να ανιχνεύσουμε και το μακρινό τους παρελθόν, γιατί έτσι θα γίνουμε σοφότεροι. Σε καμία περίπτωση, όμως, δεν μπορούμε να τις περιγελάσουμε ή να αδιαφορήσουμε, γιατί έτσι θα αδικήσουμε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του εαυτού μας.
